Het CBS heeft de voortzetting van individualisering in Nederland onderzocht en heeft hierbij gekeken naar de invloed van traditionele instituties zoals het huwelijk en de kerk, keuzevrijheid en zelfbeschikking en verbanden tussen individu en verschillende groepen. Hierbij is waargenomen dat de centrale rol van het huwelijk afbrokkelt. Het is bijvoorbeeld geen uitzondering meer dat er buiten het huwelijk kinderen geboren worden. Traditionele sociale verbanden worden minder belangrijk. Na de ontzuiling van eind jaren zestig neemt de kerkelijkheid steeds meer af. Ook zijn mensen op andere gebieden zelfstandiger geworden, waarbij ze steeds meer worden gezien als een autonoom individu. Hebben deze veranderingen in de maatschappij een individualistische samenleving tot stand gebracht of ontstond er nieuwe eensgezindheid? Hieronder zullen we ons verder verdiepen in het collectivisme en het individualisme.
Ruimte voor het individu
Door toegenomen individuele keuzevrijheid en door het onderhouden van individualistische waarden is er steeds meer ruimte ontstaan voor het individu. Voorbeelden van individualistische waarden zijn vooral op sociaaleconomisch terrein zoals goede schoolprestaties en het streven naar een goede maatschappelijke positie. Bij collectivistische waarden gaat het vooral om familiale en interpersoonlijke relaties. Je hebt steeds meer zelf de mogelijkheid om keuzes te maken in plaats van vastgebonden te zijn aan bijvoorbeeld de zuilen of andere sociale verbanden.
Een collectivistische samenleving
Een samenleving is collectivistisch wanneer het groepsbelang belangrijker is dan het individuele belang. Het is een cultureel waardenstelsel waarbij onder andere belang wordt gehecht aan tradities, sociaal gedrag, familie, wij-groep en conformisme. Meestal bestaat de familie waarin een individu opgroeit in deze samenlevingen uit een groot aantal personen die ook bij elkaar leven. Hierdoor leren kinderen over zichzelf te denken als deel van een wij-groep. Dit kies je niet zelf, maar is een natuurlijk gegeven waarbij de wij-groep ook meestal je identiteit bepaalt. Doordat de wij-groep bij tegenslagen als enige bron van veiligheid en bescherming wordt gezien, wordt het als vanzelfsprekend gezien dat iemand zijn leven lang loyaal blijft aan zijn/haar wij-groep. Vervolgens ontwikkelt zich zowel op materieel vlak als op psychisch vlak een afhankelijkheidsrelatie tussen de persoon en de groep.
Een individualistische samenleving
Een samenleving is individualistisch wanneer de belangen van het individu belangrijker zijn dan die van de groep. De gezinssamenstelling bij deze groep mensen bestaat meestal alleen uit het kerngezin. De kinderen die in deze samenstelling opgroeien denken vanuit hun ‘ik’, dus vanuit hun persoonlijke identiteit. De onderlinge banden zijn los van elkaar en niet afhankelijk van een groep. Op grond van persoonlijke eigenschappen onderscheid je je eigen ‘ik’’ van de ‘ik’ van. Bij de opvoeding van kinderen in deze samenstelling wordt ernaar gestreefd het kind in staat te stellen om op eigen benen te staan en later uitsluitend voor zichzelf te zorgen.
Ideeën over individualisme en collectivisme
- Hoe individualistischer een land, des te sterker de voorkeur van de burgers voor vrijheid boven gelijkheid. In een collectivistische samenleving worden in ideologieën gelijkheid zwaarder gewogen dan vrijheid. Hierdoor is vrijheid meer een individualistische en gelijkheid een collectivistisch ideaal.
- Individualisme wordt in individualistische samenlevingen als superieur beschouwd ten opzichte van andere vormen van cultuur.
- De gedachten die er zijn over de menselijke natuur in een samenleving worden beïnvloed door de mate waarin een samenleving individualistisch dan wel collectivistisch is.
- Individualisme wordt in sommige landen gelijk gezien met kwaad, omdat het verantwoordelijk wordt gevonden voor egoïsme en afkeer van discipline. De reden hiervoor is dat de eigen belangen worden belangrijker gevonden dan die van de groep.
- Collectivisme wordt gezien als de oorzaak van het wegcijferen van zichzelf, doordat men het belang en de eer van de groep nastreeft.
- Economie is een individualistische wetenschap, waarbij het nastreven van eigen belang de rijkdom van naties ten goede komt. De meeste vooraanstaande economieën zijn afkomstig uit sterk individualistische landen zoals Groot-Brittannië en de Verenigde staten (Hofstede, Hofstede & Minkov, 2016).
Worden we individualistischer?
Nederland staat samen met Verenigde Staten, Australië, Groot-Brittannië en Canada op de eerste 5 plaatsen als meest individualistische landen. Jan Willem Duyvendak heeft het in zijn artikel over de verschillende nieuwe bewegingen die in de afgelopen jaren in Nederland zijn ontstaan, waaruit we kunnen begrijpen dat mensen zich toch wel verbinden en toch wel sprake is van collectieve actie.
We zijn nog aan groepen met steeds anderen gehecht alleen op grotere afstand. De invloed van de traditionele controlerende instellingen zijn afgezakt maar de afhankelijkheid is verschoven naar anonieme collectieve verbanden zoals werkgevers en verzekeraars (Wilterdink, 1995). De identiteitsverbanden balanceren tussen enerzijds noodzakelijke gemeenschappelijkheid (collectiviteit) en anderzijds de gewenste ruimte voor individuele verschillen.
Dynamische karakter van cultuur
Door veranderende economische groei van een land, veranderen ook de onderlinge relaties en daarmee samenhangend de culturele omgangsvormen, dus individualisme of collectivisme. Je vindt collectivistische samenlevingen vaak (maar niet altijd; Japan is een grote uitzondering) in omgevingen waar het moeilijk is ‘alleen’ te overleven, waar individuen niet op de hulp en bescherming van een overheid kunnen rekenen en daarom veiligheid en zekerheid binnen een groep zoeken. Verschillen in individualisme en collectivisme zullen vermoedelijk nog blijven bestaan, omdat de kracht van culturele waarden diepgeworteld zijn.
Tuba Gulbahce
Orthopedagoog
Mahdi, R., Obihara, C., Maarse, D., Nunez, C. & Hagenbeek, E. (2019). Interculturele communicatie in de zorg. Assen, Nederland: Royal Van Gorcum BV.
Hofstede, G., Hofstede, G.J. & Minkov, M. (2016). Allemaal andersdenkenden, omgaan met cultuurverschillen. Amsterdam: Uitgeverij Contact.
Wilterdink, N. (1995) On Individualization. Sociale Wetenschappen.
Duyvendak, J.W.(2004). De individualisering van de samenleving. Sociologische gids. Jaargang 51.
